شفيق الرحمان شاڪر
دنيا ۾ ڪنهن کان ڪم وٺڻ جو ڪهڙو طريقو آهي؟ هڪڙو ئي طريقو
سو اهو ته ٻين کي ڪم ڪرڻ لاء ذهني طور تي آماده ۽ راضي ڪيو وڃي بجاء ان جي جو انهن
کي ڪنهن ڪم ڪرڻ جو حڪم ڏنو وڃي.انهيء ۾ شڪ ناهي ته ڪنهن جي ڪنوٽيء تي پستول رکي وٽانئس
سندس موبائيل فون يا گھڙي ته کسي سگھجي ٿي،پنهنجن ماتحتن ۽ ملازمن کي نوڪريء مان
ڪڍڻ جي ڌمڪي ڏيئي وقتي طور تي سندن تعاون حاصل ڪري سگھجي ٿو،ڪنهن ٻار کي جٺ ڦٺ ڪري
۽ دڙڪا ڏيئي پنهنجي مرضيء جو ڪم وٺي سگھجي ٿو پر ان قسم جا اڻ وڻندڙ طريقا نهايت
ئي ناڪاري نتيجا ڏين ٿا جن جا منفي اثر گھڻي عرصي تائين جاري رهن ٿا.ان ڪري ڪنهن
کان ڪم وٺڻ جو موثر ۽ بهترين طريقو اهو آهي ته ان ماڻهوء ۾ ڪم ڪرڻ لاء ذهني آمادگي
پيدا ڪجي.هاڻي سوال اهو آهي ته ڪنهن ماڻهوء ۾ ڪم جي لاء ذهني آمادگي ڪيئن پيدا ڪئي
وڃي؟ مشهور ماهر نفسيات “
سگمڊ فرائيڊ” جي ڇوڻ مطابق “ اسان کي ڪم ڪرڻ لاء گھڻو ڪري ٻه ڳالهيون متحرڪ ڪنديون
آهن؛هڪ ته جنسي جذبو ۽ ٻي عظيم بنجڻ جي خواهش.” ڊاڪٽر ڊيويء جي چوڻ مطابق؛ “
ڪنهن انسان اندر سڀ کان وڏي خواهش پنهنجو پاڻ کي نمايان ۽ مشهور ڪرڻ جي
خواهش هوندي آهي.” وليم جيمز جي خيال مطابق؛ “ انساني فطرت ۾ ان ڳالهه جي وڏي
اهميت هوندي آهي ته ان جي اصولن ۽ ڪمن جي ماڻهو دل کولي ساراهه ڪن.”
انسان ۽ جانور جي وچ ۾ اهم ۽ مشهور بنجڻ جي خواهش ۽ احساس جو ئي بنيادي فرق آهي.انهيء احساس جي
موجودگيء جي نتيجي ۾ ئي انساني تهذيب ارتقا جون مختلف منزلون طيء ڪري ترقيء جي
آسمان تي پهتي آهي.اهم بنجڻ جي خواهش ئي هڪ معمولي غريب ڪلارڪ کي جيڪو هڪڙي دوڪان
تي نوڪري ڪندو هو تنهن کي قانون جا ڪجهه ڪتاب خريد ڪرڻ تي مجبور ڪيو جيڪو اڳتي هلي
آمريڪا جو صدر بڻيو جنهن کي تاريخ ابراهم لنڪن جي نالي سان ياد ڪري ٿي.پاڻ کي
نمايان ڪرڻ جي خواهش ئي هئي جنهن ڊڪنز کي سندس لازوال ناول لکڻ تي همتايو.انهيء ئي
خواهش سر ڪرسٽوفر کي پٿر مان هڪ سازينو ايجاد ڪرڻ تي اڀاريو.انهيء ئي خواهش جي
پورائي لاء راڪ فيلر ڪروڙين روپيا ڪٺا ڪيا پر پوري زندگي انهن مان ٽڪو به خرچ نه
ڪيو.اها ئي خواهش امير ماڻهن کي پنهنجي گھرج کان وڌيڪ وڏا گھر خريد ڪرڻ تي مجبور
ڪري ٿي.اها ئي خواهش اسان کي نت نوان لباس پهرڻ،قيمتي جوتا پهرڻ،وڏين وڏين گاڏين ۾
گھمڻ ۽ سماجي محفلن ۾ شريڪ ثيڻ تي مجبور ڪري ٿي.اها ئي خواهش ڪيترن ئي نوجوان
ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي ڏوهاري سرگرمين طرف ڇڪي وڃي ٿي ته جيئن وڏن نامي گرامي ڏوهارين
جيان سندن تصويرون به اخبارن جي مکي صفحن تي ڇپجن ۽ سندن ذڪر ٽي وي توڙي ماڻهن جي
محفلن ۾ ٿي سگھي.انهيء خواهش جي تڪميل ۾ ئي ئي ماڻهو وڏا وڏا خيراتي ادارا قائم
ڪري پنهنجن نالن سان منسوب ڪندا آهن.تاريخ ۾ اهڙا بيشمار مثال موجود آهن جن مان
معلوم ٿئي ٿو ته ماڻهو پنهنجي مشهوري ۽ شهرت لاء ۽ پنهنجي اهميت جتائن لاء ڇا ڇا
جتن ڪندا رهيا آهن.مثال جارج واشنگٽن جي اها خواهش هوندي هئي ته کيس “ هز مائيٽي” چئي
سڏيو وڃي جڏهن ته ڪولمبس پنهنجي لاء “امير البحر ۽ وائسراء آف انڊيا” جا لقب پسند
ڪندو هو.
ان ڳالهه تي حيرت نه هئڻ گھرجي جو ڪجهه ماڻهو پنهنجي اهميت
جتائڻ ۽ ماڻهن جو ڌيان پنهنجي طرف ڇڪائڻ لاء ذهني مريض بڻجي وڃن ٿا.جيڪر چرين جي
اسپتالن جو دورو ڪري اتي موجود ذهني مريضن سان ملاقات جو شرف حاصل ڪجي ته اتي
موجود مريضن جي اڪثريت پنهنجو پاڻ کي ڪنهن ملڪ جو صدر،وزيراعظم،ڪو مشهور فلمي
اداڪار يا ڪو مشهور ڌاڙيل وغيره سڏائيندي نظر ايندي.هن وقت آمريڪا ۾ ٻين سمورن
مريضن جي ڀيٽ ۾ ٻيڻ تي رڳو ذهني مريض آهن.هڪ ترقي يافتا ملڪ ۾ ايڏي وڏي پيماني تي
پکڙجندڙ ذهني مرضن جا سبب ڪهڙا آهن؟انهيء سوال جو ڪو مطئمن ڪندڙ جواب توڙي اڃا نه
اچي سگھيو آهي پر حقيقت اها آهي ته ڪيتريون ئي ذهني حالتون جهڙوڪ نروس بريڪ ڊائون
۽ دماغي سيلن جو ڪمزور ٿيڻ وغيره اهڙين ذهني بيمارين جو سبب ضرور بڻجن ٿيون.اهي
ماڻهو انهن ذهني حالتن جو شڪار آخر ڇو ٿا ٿين؟ ڊاڪٽر ان باري ۾ ڪا حتمي راء ته
قائم نه ڪري سگھيا آهن پر اهي ان ڳالهه تي متفق آهن ته انهن مان گھڻا رڳو ان ڪري
ذهني مريض بڻجن ٿا ته جيئن اهي پنهنجي اهميت جو احساس ڏياري سگھن جيڪا اهميت انهن
کي حقيقتن جي دنيا ۾ نه ملي سگھي.ان سموري بحث جو تت اهو ته هر انسان ۾فطري طور تي پنهنجو پاڻ کي نمايان ڪرڻ ۽
پنهنجي اهميت جتائڻ جي خواهش وڏي پيماني تي موجود رهي ٿي ۽ جيڪر انهن جي محنت کي
نمايان ڪرڻ ۽ کين اهميت ڏيڻ جي ڪوشش ڪجي ته هنن کان آسانيء سان پنهنجي مرضيء موجب
ڪم وٺي سگھجي ٿو.جڏهن اسان ڪنهن ماڻهوء جي ڪم ۽ سوچن جي جائز تعريف ڪندا آهيون ته
هن جي اندر موجود ان خواهش کي تسڪين ملندي آهي ۽ هو محسوس ڪرڻ لڳندو آهي ته کيس
اهميت ڏني پيئي وڃي،انهيء سان منجهن ڪم ڪرڻ جو جذبو ۽ آمادگي وڌي وڃي ٿي.پر اسان
مان گھڻا ماڻهن جي مناسب حوصلا افزائي ۽ تعريف ڪرڻ بدران هر وقت انهن تي اجائي
تنقيد ۽ نڪته چيني ڪندا رهندا آهن.ڪنهن کي برو ڀلو چوڻ سان منجھس ڪم ڪرڻ جو جذبو
پيدا ڪري نٿو سگھجي بلڪه اهڙي رويي سان ڪم ڪندڙ جي ڪارڪردگيء تي الٽو ناڪاري اثر
پوي ٿو.پر اسان سڀ ڇا ڪندا آهيون؟ اسان کي جيڪر پنهنجي ماتحت،ملازم يا ٻارن جو ڪو
ڪم پسند نه ايندو آهي ته انهن جي سهڻي نموني رهنمائي ڪرڻ بدران کين سخت ڇنڊ پٽي
ويهندا آهيون.ڪنهن پوڙهي جي چوڻ موجب جڏهن مون سوين سٺا ڪم ڪيا ته ڪنهن هڪڙي شخص
به مون کي ان تي شاباس نه ڏني پر جڏهن مون هڪڙو غلط ڪم ڪيو ته سوين ماڻهن نڪته چينيء
سان منهنجو حشر نشر ڪري ڇڏيو.
ايڊورڊ ڪارنيگيء جي عادت هئي جو هو نه رڳو ماڻهن جي منهن تي
پر انهن جي پرپٺ به سندن تعريف ڪندو هو ۽ شايد اهو ئي سندس ڪاميابيء جو اصل راز
هو.اسان پنهنجن ٻارن ۽ ڪٽنب وارن جي جسماني نشو نما ۽ واڌ ويجھه جو ته گھڻو خيال
رکندا آهيون پر ڇا اسان ڪڏهن سندن جائز تعريف ڪري سندن ذهني نشو نما جوبه بندوبست ڪيون ٿا؟ ٻارن جي جيڪر ننڍي هوندي کان ئي جائز
تعريف ۽ حوصلا افزائي ڪئي وڃي ته وڏي هوندي نه رڳو انهن ۾ عظيم خود اعتمادي پيدا
ٿئي ٿي پر سندن دلين ۾ اسان لاء عزت ۽
احترام جو جذبو به هميشه قائم رهي ٿو.جن گھرن،اسڪولن ۽ ٻين ادارن ۾ ٻارن کي ڳالهه
ڳالهه تي ٽوڪيو ۽ ڇينڀيو وڃي ٿو اهڙا ٻار احساس ڪمتريء جو شڪار ٿي وڏي هوندي
قانون شڪني ۽ بعاوت جو رستو اختيار ڪن ٿا.پر اها ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته تعريف ۽
چاپلوسيء ۾ زمين ۽ آسمان جو فرق آهي.چاپلوسي هڪ بناوتي ۽ منافقت ڀريو رويو آهي
جيڪو ڪنهن ڪوڙي سڪي جيان نيٺ دوکو ڏيئي ويهي ٿو.چاپلوسي ۽ جائز تعريف ۾ بنيادي فرق
اهو آهي جو تعريف ڪندڙ ڪنهنجي تعريف دل سان ڪندو آهي ۽ اها تعريف ڪرڻ ۾ هو سچو ۽
مخلص هوندو آهي ۽ سندس لفظن ۾ سندس دل جا سچا جذبا شامل هوندا آهن جڏهن ته چاپلوس ٺڳ ۽ منافق هوندو آهي جيڪو
پنهنجي لفظن ۾ ڪوڙ ملائي ڪو مقصد حاصل ڪرڻ گھرندو آهي.هو اصل ۾ پنهنجي ان فن ذريعي
ٻين کي دوکو ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.سندس لفظن جو سندس دل ۽ جذبن سان ڪو تعلق نه
هوندو آهي.چاپلوس کي لفظ ڳولهڻا پون ٿا جڏهن ته جائز تعريف ڪندڙ کي لفظن جي محتاجي
ڪڍڻي ڪانه ٿي پوي بلڪه اهي لفظ ته سندس دل ۾ هر وقت موجود هوندا آهن ۽ جذبن جي صورت ۾ سندس زبان مان بي اختيار ادا
ٿيندا آهن.
حاصل مطلب اهو ته ٻين کان ڪم وٺڻ جو بهترين ۽ موثر طريقو
هڪڙو ئي آهي سو اهو ته ماڻهن کي عزت ۽ اهميت ڏجي،سندن ڪم ۽ صلاحتين جي دل کولي
جائز تعريف ڪجي،کين ڪم جو حڪم ڏيڻ بدران منجھن ڪم ڪرڻ جو ارادو پيدا ڪجي ۽ سندن ڪارڪردگيء تي کين شاباس ڏيئي کين وڌيڪ
ڪم ڪرڻ لاء همتائجي.
